ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΜΗΔΕΝΙΣΜΟ

1. ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΓΝΩΣΗ

Πάγιο περιεχόμενο της αναζήτησης αποτελεί η ερμηνεία του κόσμου και η θέσις μας μέσα σε αυτόν. Για αρκετούς ανθρώπους που αντιμετωπίζουν κριτικά την ζωή και την ύπαρξή τους, αυτή η αναζήτηση αποσκοπεί στην νοηματοδότηση της ύπαρξης. Για τους περισσότερους το ζητούμενο δεν είναι η ερμηνεία αλλά η προσαρμογή, με τον πλέον κατάλληλο - άρα σύμφορο - τρόπο, στα δεδομένα του κόσμου, που αποτελούν εκ προοιμίου σταθερές και δεν επιδέχονται νοηματικού τύπου διερεύνηση και πολύ περισσότερο αμφισβητήσεις.
Στις αντίστοιχες στάσεις ζωής τα ερωτήματα που θεωρούνται σκόπιμα και υπέχουν λογική συνέπεια είναι πάντοτε δομικά και ποτέ λειτουργικά. Αυτό που ενδιαφέρει - με στόχο να αντληθούν γνώσεις που οδηγούν σε συγκεκριμένα οφέλη - είναι τα πώς και όχι τα γιατί. Σύμφωνα με θεώρηση της σκοπιμότητας αναφορικά με την διερεύνηση του "πώς" οι απαντήσεις οδηγούν σε χρήσιμες γνώσεις. Η αναζήτηση του "γιατί", ο αγώνας δηλαδή για τον εντοπισμό των νοημάτων, υφίσταται είτε μια αυτόματη προσπέλαση, είτε θεωρείται μάταιος, λόγω των γνωσιολογικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, είτε επαφίεται σε ειδικούς και ιδιόρρυθμους τύπους, που αρέσκονται να αιθεροβατούν στα χωράφια της φιλοσοφίας.
Με αυτή την επίλογη η ζωή ανάγεται στην επιδίωξη του όλο και μεγαλύτερου οφέλους και η γνώση καλείται να υπηρετεί αυτόν τον σκοπό. Ή - για τους πιο απαισιόδοξους - που χαρακτηρίζονται από μια στωική θεώρηση της ζωής, ζητούμενο είναι ο περιορισμός των πλευρών της που επιφέρουν δυσφορία.
Πέρα όμως από την γνώση της όποιας μορφής, τον τρόπο που μπορεί αυτή να αποκτηθεί και να δομείται υπάρχει και η επίγνωση. Αυτή η έννοια μοιάζει να μην απασχολεί την πλειοψηφία των ανθρώπων, η οποία χαρακτηρίζεται από την ανάγκη για απτές βεβαιότητες.
Η επίγνωση αφορά ακριβώς την κατανόηση του νοήματος της εκφάνσεως των φαινομένων την ζωής. Και το νόημα δεν μπορεί - στο ποσοστό που υφίσταται - να μην ανάγεται στην εξυπηρέτηση κάποιου σκοπού. Με αυτήν την έννοια τα φαινόμενα αποτελούν απλά την έκφανση του όντος στην σφαίρα των αισθήσεων. Το νόημα κατά συνέπεια δεν μπορεί παρά να ανάγεται σε κάποια βαθύτερη σφαίρα.
Δεν είναι τυχαίο, ότι ο πρώτος βασικός διαχωρισμός που επιχειρεί η Νεοπλατωνική φιλοσοφία, είναι ο εντοπισμός των σφαιρών της ύπαρξης, κάνοντας αναφορά σε αισθητά και νοητά, θέτοντας επί τάπητος εκείνη την πλευρά, που ξεπερνά τα όρια της αισθητής ύπαρξης και της νοητικής επεξεργασίας των αισθητών δεδομένων. Έτσι, όποιας μορφής νοητική επεξεργασία τους που μπορεί να οδηγεί στην γνώση, θεωρείται από τους Νεοπλατωνικούς κάτι που κινείται στην επιφάνεια των πραγμάτων. Οταν αυτοί κάνουν λόγω περί "θεωρίας" εννοούν όχι την διαδικασία εναπόκτησης γνώσης καθ' εαυτήν, αλλά την επίγνωση. Και η θεωρία δεν αποτελεί διαδικασία λογικού εντοπισμού των δεδομένων, αλλά αναζήτηση στη σφαίρα της ενόρασης. Αυτή η αναζήτηση του νοήματος εκφράζεται επιγραμματικά στην προτροπή του Σωκράτους "Σκάπτε ένδον".


2. Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ

Ασχέτως εάν η αναζήτηση είναι σε θέση να οδηγήσει σε κάποια επίγνωση ή όχι, για κάποιους ανθρώπους η επίγνωση της αξίας της αναζήτησης αποτελεί μια αξία καθ' εαυτήν. Αυτή η επίγνωση αποτελεί τις αρχές της κίνησης, που σφράγισε την μεταπολεμική Ευρωπαϊκή σκέψη και ονομάστηκε ο Υπαρξισμός. Ένας από τους βασικότερους εκπροσώπους του ρεύματος, ο Ζαν Πωλλ Σαρτρ, παραθέτει στην αρχή του βιβλίου του "Τι είναι λογοτεχνία" τον εξής στίχο:
"Τι είναι ψυχή;" ισχυριζόμενος ότι είναι ο σημαντικότερος στίχος που διάβασε ποτέ, λόγω ακριβώς του ερωτηματικού. Η επίγνωση της αναγκαιότητας να θέτουμε ερωτηματικά που χαρακτηρίζονται από οντολογική τόλμη έχει για τον Σάρτρ κεντρική σημασία στην ζωή του ανθρώπου, πέρα από τις απαντήσεις, που είναι, ή δεν είναι δυνατόν, να δωθούν. Το ίδιο ακριβώς εκφράζει και ο Καβάφης στην "Ιθάκη", την ποιητική απόδοση της περιπλάνησης του ανθρώπου ως Οδυσσέα, που αναζητεί την επιστροφή στην πραγματική του πατρίδα, με τον βαθύ στίχο: "Η Ιθάκη σου πρόσφερεν το ωραίο ταξίδι".
Η επίγνωση της αξίας της αναζήτησης συνίσταται στην προσπάθεια απόδωσης μιας ταυτότητας στον άνθρωπο, που διέπεται από ευθύνη, τόσο προσωπική, όσο και κοινωνική, με βάση την ελευθερία του. Έτσι η έννοια της ελευθερίας αποκτά διαστάσεις ήθους και αποτελεί μέτρο κατά πόσο η ζωή αληθεύει, εκφράζοντας το αυθεντικό. Ο χρόνος αποκτά ουσία, η οποία συνίσταται στο επίτευγμα του προσωπικώς και κοινωνικώς αληθεύειν με γνώμωνα την ελευθερία. Ο Αλμπέρ Καμύ γράφει χαρακτηριστικά στην Πανούκλα, την αλληγορία που αναφέρεται στην κατοχή του Παρισιού από τους Ναζί, που μαστίζεται από μια νόσο και έχει τεθεί σε καραντίνα: "εχθρικοί με το παρελθόν, ανυπόμονοι με το μέλλον, θυμίζαμε έντονα αυτούς που η ανθρώπινη δικαιοσύνη ή το μίσος ανάγκασε να ζουν πίσω από τα κάγκελα μιας φυλακής". Η αλληγορία της φυλακής του Καμύ αναφαίρεται στην εκούσια παραίτηση από την επιζήτηση της ελευθερίας.
Έτσι το κάθε πρόσωπο γίνεται σύμφυτο του νοήματος της εξέλιξης, θεμελιωμένου στην αρχή της μικροφυσικής, ότι ο πειραματιστής αποτελεί συγκαθοριστικό στοιχείο του πειραματικού συστήματος. Το ξεπέρασμα της σχάσης υποκειμένου και αντικειμένου δεν αποσκοπεί κύρια στην επιτυχία κάποιων μετρήσεων, αλλά την αγκύρωση της αναγκαιότητας των αξιών μέσα στην φύση των πραγμάτων. Η θεώρηση του Θετικισμού ότι κάθε τι μετρήσιμο είναι απαλλαγμένο από κάθε αξία, απηχεί μια αντίλληψη των μαθηματικών ριζικά διαφορετική από αυτή που διερεύνησε το βάθος της κλασικής Ελληνικής Σκέψης. Σύμφωνα με τον Πυθαγόρα τα μαθηματικά αποδίδουν την σύσταση και την κίνηση του Σύμπαντος στην κετεύθυνση της αρμονίας, που διαχέει όλες της σφαίρες της ύπαρξης, συμπεριλαμβανομένης και της ψυχής. Η έννοια του λόγου μέσα από αυτή τη Θεωρία ξεπερνάει τα όρια της λογικής. Με την σημαντική του απόδωση στο κλάσμα, που συνιστά συσχετισμό του αριθμητού προς τον παρονομαστή, νοηματοδοτεί σχέση. Αντίστοιχη είναι και η αναφορά στον Νου που ξεπερνά την νόηση, ως ο εκπονών και διευθύνων την αρμονία. Σε ρόλο καθοριστικό και όχι αναπαραγωγικό ή προσομοιάζοντα.
Με αυτή την έννοια η εντελέχεια του κοσμικού δράματος επιμένει, όπως διατείνονται και οι Υπαρξιστές, ο χρόνος να ανήκει στην ουσία, προσδίδοντας στην επίγνωση της αλήθειας περισσότερο περιεχόμενο απόφασης παρά ανακάλυψης. Για τον Ντεκάρτ (René Deskartes 1596-1650) "ο αμαρτωλός μπορεί να κατανοήσει πλήρως ένα μαθηματικό τύπο όπως και ο άγιος". Στον αντίποδα αυτής της ρήσης βρίσκεται η διακύρηξη του Σαρτρ: "Μια αλήθεια για την οποία μπορώ να πεθάνω", σε μια προσπάθεια καθιέρωσης και άλλης χρήσης της αλήθειας από την επιστημονική, που είναι η ηθική, τονίζοντας τα περιθώρια εντοπισμού της πραγματικής αλήθειας, που αφορά την ουσία των πραγμάτων και που μπορεί να βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο, επικεντρωμένο στον εντοπισμό του Σαρτρ "ο δικός εαυτός είναι η αλήθεια". Η για να το εκφράσω στη γλώσσα του Νίτσε "Γίνε ο Εαυτός σου", ή του Σωκράτη: "Γνώθι σ'αυτόν".


3. ΚΑΛΛΟΣ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ - ΟΙ ΔΥΟ ΕΠΙΤΑΧΥΝΤΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ

Η επίγνωση δεν προσανατολίζεται μόνο στην επίτευξη των αξιών. Οι αξίες αποτελούν και την απαραίτητη προϋπόθεση του επιτεύγματος. Η Πλατωνική θεώρηση της γνωσιολογίας είναι ριζικά διαφορετική από την αντίστοιχη του θετικισμού: Η εν τέλει γνώσις ως επίγνωσις προϋποθέτει την αρετή, επιφυλασσόμενη δια τους εναρέτους. Η αρετή είναι προσβάσιμη στον καθένα και αποτελεί προϊόν επιλογής και επίπονης προσπάθειας. Με αυτή την έννοια, έστω και εάν οι προϋποθέσεις της δεν είναι ουδέτερες αξιών, είναι η αρετή κατ' αρχήν προσιτή σε όλους. Ενώ ο θετικισμός προσανατολίζει την έρευνα στην εργαστηριακή καταπόνηση του δοκιμίου ως αντικείμενο, ο Πλατωνισμός προσανατολίζει την έρευνα στην κατεύθυνση της βιωματικής καταπόνησης του υποκειμένου.
Το ανοικτό σύστημα εναπόκτησης της γνώσεως του Πλατωνισμού, έχοντας αναμφίβολα υπερβατικό χαρακτήρα, στον οποίο θα επιχειρηθεί στην συνέχεια αναφορά, βρίσκεται στον αντίποδα του αποκρυφισμού, που αντιμετωπίζει την γνώση αποκλειστικά, χωρίζοντας τους ανθρώπους σε μυημένους και βέβηλους, προάγοντας αντιλήψεις και διαδικασίες ελιτισμού. Σύμφωνα με την διδασκαλία του πλέον διαδεδομένου σύχρονου αποκρυφιστή, Γκεόργκι Γκουρτζίεφ, η γνώση είναι ποσοτικά πεπερασμένη, άρα μπορεί να γίνει προσιτή μόνο από μικρό αριθμό ανθρώπων. Στην βάση της Πλατωνικής έννοιας της αρετής βρίσκεται η παιδεία. Μια παιδεία όμως που συνίσταται σε βαθύτατη σχέση διδασκάλου και μαθητού και δεν δεν προσανατολίζεται κύρια στην ξερή μετάδωση γνώσεων, αλλά στην εμφύσηση αξιών. Αυτό που χαρακτήρησε ο Αλέξανδος ως δωρεά του "ευ ζην" αναφερόμενος στον Αριστοτέλη.
Η επίτευξη της αρετής καθιστά τον αναζητούντα κοινωνό προς τον βαθύ Εαυτό. Με αυτή την έννοια η γνώσις επέρχεται ως φωτισμός. Ο φωτισμός απηχεί διαστάσεις αποκαλύψεως. Η αποκάλυψις δεν συνίσταται στην έπαφή με τα πράγματα καθ' εαυτά. Η ενάρετος πρόσληψίς τους είναι αυτή που αξιοποιεί την επαφή, οδηγώντας στην επίγνωση της ουσίας τους. Ο Κομφούκιος εκφράζει το αντίστοιχο νόημα με την ρήση: "Πολλοί τρώνε ψωμί, αλλά λίγοι καταλαβαίνουν την πραγματική γεύση του".
Σε αντίστοιχες διαπιστώσεις έφτασαν βαθυστόχαστοι διανοητές ακόμη και ως εκπρόσωποι της υλιστικής φιλοσοφίας, πέρα από τις συγκεκριμένες σκοπιμότητες, που μπορούμε να τους προσάψουμε. Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση είναι η αναφορά του Μαρξ στον "φετιχισμό του εμπορεύματος". Αντικρύζοντας, ή κάνοντας χρήση, ενός προϊόντος της βιομηχανικής παραγωγής ένας καταναλωτής δεν είναι σε θέση να διαδεί τις παραγωγικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας που ενυπάρχουν πίσω από την κατασκευή του συγκεκριμένου εμπορεύματος, το οποίο αποκαλύπτεται στον καταναλωτή με βάση κύρια την ανταλλακτική αξία του και την αξία χρήσης. Τουναντίον, για ένα συνειδητό βιομηχανικό εργάτη η κρυμμένη ποιότητα αυτών των ιδιοτήτων είναι προφανής.